Cơ sở hạ tầng pháp lý ‘chạy nước rút’ cùng hệ thống KRX

Trong bối cảnh thị trường chứng khoán Việt Nam bước vào giai đoạn nước rút để vận hành hệ thống KRX - nền tảng công nghệ được kỳ vọng sẽ làm “thay da đổi thịt” hạ tầng giao dịch, các cơ quan quản lý cũng đang hành động với tốc độ và quyết tâm tương xứng.

Một loạt quy định liên quan đến đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh toán chứng khoán đang được Bộ Tài chính và Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN) khẩn trương điều chỉnh, sẵn sàng tạo nền tảng pháp lý đồng bộ cho cuộc chuyển giao công nghệ lớn nhất thị trường chứng khoán từ trước tới nay.

UBCKNN cho hay, dự thảo Thông tư sửa đổi, bổ sung một số điều của Thông tư số 119/2020/TT-BTC và Thông tư số 96/2020/TT-BTC - từng được cập nhật theo Thông tư số 68/2024/TT-BTC - hiện đang được xây dựng theo trình tự thủ tục rút gọn, với mục tiêu kịp thời ban hành trước khi hệ thống KRX chính thức vận hành vào đầu tháng 5.

Những điều chỉnh lần này không chỉ nhằm đảm bảo toàn bộ quá trình đăng ký, lưu ký, bù trừ và thanh toán giao dịch chứng khoán được vận hành thông suốt, an toàn, phù hợp với các tính năng mới của KRX mà còn góp phần đáp ứng các tiêu chuẩn quốc tế trong lộ trình nâng hạng thị trường.

Xác lập chuẩn mực mới về đăng ký, lưu ký chứng khoán

Một trong những thay đổi quan trọng tại dự thảo Thông tư 119 mới là quy định về thông tin nhận diện người sở hữu chứng khoán, nhà đầu tư. Trên hệ thống hiện tại, thông tin này gồm số hiệu (số đăng ký sở hữu), ngày cấp các loại giấy tờ còn hiệu lực được Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ chứng khoán Việt Nam (VSDC). Trong khi đó, hệ thống KRX xác định người sở hữu chứng khoán, nhà đầu tư bằng mã số định danh 15 ký tự (SID), được tạo tự động dựa trên thông tin đăng ký sở hữu, ngày cấp số đăng ký sở hữu và loại hình nhà đầu tư.

Do đó, dự thảo Thông tư 119 mới sẽ bổ sung định nghĩa “thông tin nhận diện người sở hữu chứng khoán, nhà đầu tư” theo tính năng thiết kế của hệ thống KRX để thành viên lưu ký và VSDC sử dụng thống nhất trong quá trình xử lý hồ sơ nghiệp vụ đăng ký, lưu ký chứng khoán.

Thông tin nhận diện người sở hữu chứng khoán, nhà đầu tư là thông tin được xác định trên cơ sở số đăng ký sở hữu, ngày cấp số đăng ký sở hữu và loại hình của nhà đầu tư khi thành viên lưu ký, tổ chức phát hành, công ty đại chúng đăng ký thông tin nhà đầu tư trên hệ thống tại Tổng công ty lưu ký và bù trừ chứng khoán Việt Nam. Số đăng ký sở hữu được quy định tại quy chế của Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ chứng khoán Việt Nam.

Một cải tiến khác là điện tử hoá toàn bộ quy trình đăng ký, lưu ký chứng khoán. Thay vì sử dụng đồng thời hai phương thức văn bản giấy và điện tử như hiện nay, hệ thống KRX sẽ xử lý qua điện tử đối với tất cả các nghiệp vụ đăng ký, lưu ký chứng khoán.

Vì vậy, dự thảo Thông tư 119 mới sẽ quy định rõ về gửi nhận chứng từ điện tử và nguyên tắc xử lý hồ sơ giữa thành viên và VSDC. Theo UBCKNN, điều này không chỉ giúp khai thác tốt tính năng hệ thống mới cũng như đáp ứng yêu cầu về chuyển đổi số theo chủ trương chung của Chính phủ.

Bên cạnh đó, cơ chế xử lý cổ phiếu lẻ, phần lẻ cổ phần phát sinh sẽ thay đổi đáng kể. Trong trường hợp nhà đầu tư sở hữu nhiều tài khoản tại các công ty chứng khoán khác nhau và các tài khoản này cùng thực hiện quyền đối với một mã chứng khoán, thì phần cổ phiếu lẻ sẽ không còn được phân bổ riêng lẻ về từng tài khoản như trước.

Thay vào đó, toàn bộ phần lẻ sẽ được cộng dồn và phân bổ về tài khoản chưa lưu ký của nhà đầu tư tại tổ chức phát hành – đây là tài khoản mặc định do hệ thống KRX tạo ra cho nhà đầu tư. Nhằm đảm bảo sự phù hợp với tính năng này của hệ thống KRX, dự thảo thông tư sẽ sửa đổi, bổ sung quy định về việc phân bổ phần lẻ cổ phần theo cơ chế cộng dồn.

Ngoài ra, quy định về hoạt động chuyển khoản chứng khoán cũng sẽ được điều chỉnh. Hệ thống hiện hành cho phép chuyển khoản quyền chưa được thực hiện giữa các tài khoản của cùng một nhà đầu tư ngay cả khi nhà đầu tư đã bán toàn bộ chứng khoán.

Tuy nhiên, hệ thống KRX sẽ siết chặt hoạt động này khi chỉ cho phép nhà đầu tư chuyển khoản quyền khi còn chứng khoán gốc. Vì vậy, dự thảo Thông tư mới sẽ sửa đổi, bổ sung quy định chuyển khoản chứng khoán và quyền phát sinh kèm theo (nếu có) để phù hợp với Hệ thống KRX và giải quyết vướng mắc phát sinh thực tiễn.

Đồng thời, dự thảo cũng bổ sung quy định về việc chuyển quyền sở hữu trong một số trường hợp đặc biệt như giao dịch không yêu cầu có đủ tiền khi đặt lệnh (non-prefunding) của nhà đầu tư tổ chức nước ngoài hay xử lý tài sản đảm bảo khi hệ thống KRX không cho phép hủy/lùi các giao dịch thiếu tiền.

Cải tổ cơ chế bù trừ, thanh toán: Tiến gần hơn tới chuẩn CCP

Hệ thống KRX được đánh giá là cơ sở hạ tầng cần thiết để triển khai cơ chế đối tác bù trừ trung tâm (Central Clearing Counterparty - CCP) - một chuẩn mực quốc tế nhằm kiểm soát rủi ro thanh toán trong giao dịch chứng khoán. Theo đó, hệ thống này sở hữu nhiều tính năng khác biệt so với hệ thống hiện hành, vốn chưa được thực hiện theo chuẩn CCP.

Cụ thể, KRX không cho phép lùi, hủy thanh toán đối với các giao dịch thiếu tiền thanh toán đã hoàn tất việc sửa lỗi vào ngày T+1, giao dịch thiếu tiền vào ngày T+2  - điều vẫn được chấp nhận trên hệ thống hiện hành. Thay vào đó, để đảm bảo đủ chứng khoán thanh toán, hệ thống công nghệ này cho phép thực hiện vay và cho vay chứng khoán theo cơ chế khớp lệnh - điều mà hệ thống hiện hành chưa đáp ứng được.

Bên cạnh đó, KRX cũng mặc định loại bỏ thanh toán trong một số trường hợp nhận diện không đủ trường thông tin dữ liệu nhập vào, đồng thời phân chia thị trường thành 4 khu vực, liên quan đến thành viên của VSDC (gồm thành viên lưu ký và thành viên bù trừ).

Vì những điểm mới nêu trên, dự thảo Thông tư 199 mới sẽ sửa đổi giải thích từ ngữ “khu vực thị trường”, nhằm phản ánh đầy đủ thành viên của VSDC, thay vì chỉ đề cập tới thành viên bù trừ mà chưa có thành viên lưu ký như trước đây.

Đồng thời, một chương riêng (Chương Iva) sẽ được bổ sung, nhằm hướng dẫn hoạt động bù trừ, thanh toán giao dịch chứng khoán khi chưa triển khai cơ chế CCP và phù hợp với hệ thống KRX. Theo ban soạn thảo, các nội dung tại Chương Iva sẽ được xây dựng trên cơ sở kế thừa các quy định còn phù hợp tại Thông tư số 05/2015/TT-BTC và sửa đổi, bổ sung thêm các quy định mới cho phù hợp tính năng hệ thống KRX và vẫn đáp ứng tiêu chí nâng hạng thị trường chứng khoán như đã đề ra tại Thông tư 68.

Đáng chú ý là việc điều chỉnh quy định về giao dịch non-prefunding của nhà đầu tư tổ chức nước ngoài để đảm bảo phù hợp với hoạt động xử lý nghiệp vụ của hệ thống KRX và giảm thiểu tối đa sự khác biệt so với quy định tại Thông tư số 68.

Cùng với đó, dự thảo Thông tư 119 mới sẽ sửa đổi quy định về việc sử dụng, hoàn trả quỹ hỗ trợ thanh toán. Thay vì chỉ hỗ trợ cho vay theo hạn mức nhất định như hiện nay, VSDC sẽ hỗ trợ toàn bộ số tiền thiếu phát sinh tại ngày thanh toán. Việc này được thực hiện theo trình tự: dùng khoản đóng góp của chính thành viên lưu ký mất khả năng thanh toán, tiếp đến là vay ngân hàng và cuối cùng là sử dụng khoản đóng góp của thành viên lưu ký khác.

Để kiểm soát rủi ro khi phải dùng đến nguồn đóng góp của các thành viên khác, dự thảo Thông tư mới cũng “trao” thêm quyền cho VSDC. Cơ quan này sẽ được phong tỏa, bán chứng khoán tự doanh của thành viên mất khả năng thanh toán, chứng khoán nhận về từ các giao dịch thiếu tiền và yêu cầu ngân hàng thanh toán chuyển khoản thu hồi vào quỹ hỗ trợ.