Mất rừng ở ĐBSCL: Khi chiếc áo giáp tơi tả...

Một trong những thách thức lớn của ĐBSCL hiện nay là diện tích đất rừng bị suy giảm, trong đó có diện tích đất rừng ngập mặn.

Theo số liệu được Bộ TN-MT đưa ra năm 2017, trong 50 năm qua, diện tích đất rừng ngập mặn của khu vực này đã giảm 80%.

Cũng trong năm 2017, một báo cáo của Bộ NN-PTNT về tình hình xói lở bờ biển và suy thoái rừng ngập mặn khu vực ĐBSCL cho biết, từ năm 2011 - 2016 diện tích rừng ngập mặn toàn vùng đã giảm gần 10%, từ 194.723ha năm 2011 xuống còn 179.384ha vào năm 2016 (tức là đã giảm khoảng 15.339ha).

Diện tích rừng ngập mặn ở ĐBSCL ngày càng suy giảm,  theo TS Dương Văn Ni (Đại học Cần Thơ), là rất đáng lo ngại. Ông cho rằng con số 80% mà Bộ TN-MT đưa ra là đúng, thậm chí diện tích rừng ngập mặn ở ĐBSCL bị suy giảm trong thực tế còn nhiều hơn.

Ví rừng ngập mặn như chiếc áo giáp bảo vệ ĐBSCL, vị chuyên gia bày tỏ lo ngại chi chiếc áo giáp này đang quá tơi tả.

"Một khi rừng ngập mặn bị phá hủy thì chiếc áo giáp này sẽ không còn. Đồng bằng rất dễ bị tổn thương khi xảy ra các yếu tố bất lợi của thời tiết như sóng to gió lớn, triều cường... mà không còn rừng ngập mặn bảo vệ, tác hại sẽ rất khủng khiếp", TS Ni nhận xét. 

Một hệ sinh thái rừng ngập mặn tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Ảnh: Tạp chí Môi trường

Nhiều năm qua, hàng loạt biện pháp bảo vệ, trồng lại rừng đã được triển khai nhưng theo đánh giá của TS Dương Văn Ni, chúng chưa có hiệu quả, lý do là vì:

Thứ nhất, người dân sống quá đông ở vùng ven biển. Hễ có một bãi bồi hay khoảng đất trống, lập tức nó trở thành nơi để người dân nuôi trồng thủy, hải sản. Nếu trồng lại rừng ngập mặn mà không giải quyết việc giãn dân ở vùng duyên hải thì sẽ không thể thành công.

Thứ hai, về mặt môi trường, ĐBSCL đang trong giai đoạn suy thoái về phù sa, mà nguyên nhân chính là do các đập thủy điện trên thượng nguồn sông Mekong đã làm giảm bớt lượng phù sa đổ về ĐBSCL, khiến khu vực này không có đủ phù sa để bồi bờ biển.

TS Ni dẫn chứng, trước đây, mỗi năm, mũi Cà Mau kéo dài ra khoảng 15-20m, nhưng giờ mỗi năm lại bị lở từ 5-7m. ĐBSCL đang trong giai đoạn phần lở lớn hơn phần bồi, khiến diện tích xung quanh bờ biển bị mất.

Bộ TN-MT cũng đã có thống kê mỗi năm miền Tây mất 500ha đất ven biển do xói lở. Tình trạng này không chỉ khiến đồng bằng mất đất, sạt lở, mà còn làm mất rừng phòng hộ, suy giảm đai rừng ven biển và giảm khả năng chống đỡ với triều cường, nước biển dâng vốn đang diễn ra rất nhanh tại Kiên Giang, Cà Mau, Bạc Liêu.

Thứ ba, ĐBSCL làm nhiều đê biển ngăn cách giữa đất liền với biển, được coi như tấm lá chắn để bảo vệ khu đất nông nghiệp và vùng dân cư bên trong mỗi khi có sóng to gió lớn. Tuy nhiên, chính vì đê biển mà rừng ngập mặn không có chỗ để lùi vào bên trong khi nước biển dâng cao.

"Rừng ngập mặn là một hệ thống thực vật hỗn hợp đa dạng liền mạch sống theo diễn thế từ cao xuống thấp, có khả năng tiến và lùi. Khi nước rút thì rừng tiến ra phía ngoài biển, khi nước dâng cao thì rừng lùi vào bên trong, tức rừng có khả năng chuyển theo điều kiện của mực nước. Thế nhưng, nhưng đê bao bằng bê tông đã làm đứt mạch sống và chặn mất đường lùi của rừng mỗi khi nước lên hay sóng to gió lớn, kết quả là rừng ngày càng bị suy thoái", TS Dương Văn Ni giải thích.

Nhìn vào những nguyên nhân trên, vị chuyên gia cho biết có nguyên nhân không thể một địa phương hay một nơi nào có thể tự giải quyết được.

Chẳng như như nguyên nhân đầu tiên liên quan đến vấn đề dân số. Cần có giải pháp toàn vùng và rộng hơn nữa là phải tạo ra ngành nghề để người dân có thể sinh sống được, bởi lẽ khi người dân không có thu nhập đủ sống trên đất nông nghiệp, họ buộc phải di dời ra biển, bám biển để sống.

"Bài toán kinh tế này rất lớn, một tỉnh hay một huyện không làm được, cũng không thể làm trong một năm, hai năm... mà phải làm xuyên suốt nhiều năm", TS Ni nhấn mạnh.

Đối với tình trạng mất cân bằng phù sa, chủ yếu do thủy điện ở thượng nguồn, đề cập ở trên, vị chuyên gia tin rằng trong tương lai nó có thể giảm bớt vì thủy điện khó cạnh tranh hiệu quả bằng điện mặt trời, điện gió. Nếu điện mặt trời, điện gió dễ làm, chi phí rẻ, lắp ráp nhanh thì sẽ giảm áp lực cho các nhà đầu tư, họ không cần đầu tư thủy điện lớn nữa.

Còn ở thời điểm này, theo TS Ni, phải chấp nhận chuyện ĐBSCL bị mất cân bằng phù sa và chỉ có thể giảm thiểu bằng cách ngừng khai thác cát một cách vô tội vạ để vấn đề không trầm trọng thêm.

Về nguyên nhân đất nông nghiệp làm sát đê biển, chiếm hết phần bên trong khiến rừng không còn không gian để lùi trở lại khi sóng to gió lớn, vị chuyên gia cho rằng có liên quan đến mục tiêu giãn dân, giảm bớt dân ở vùng duyên hải.

"Chỉ khi nào thực hiện được mục tiêu này thì kế hoạch trồng lại rừng, phục hồi lại rừng mới hiệu quả và thực tế 20 năm qua đã chứng minh điều này.  Mỗi lần ra quân trồng 10, 20, 30 ha rừng không có ý nghĩa gì khi chỉ vào bữa sau, người dân nghèo lại lội vào đó mò cua bắt ốc, rừng vừa trồng đã chết. Tương tự, nhiều chương trình trồng, bảo vệ rừng nghe rất hấp dẫn nhưng dự án xong thì rừng cũng chết vì dân quá đông", TS Dương Văn Ni nhấn mạnh.